Ziemia Biblii

Na styku kontynentów i w tyglu narodów

Ziemia Biblii leży na Bliskim Wschodzie, którego rejony zamieszkane w starożytności określa się mianem Żyznego Półksiężyca (taki bowiem kształt ma pas żyznej ziemi nadającej się pod uprawę i sprzyjającej hodowli, wciśnięty między morze a pustynię).

W jego górnym i dolnym rogu usytuowane były dwa ośrodki stanowiące kolebkę cywilizacji: Mezopotamia, będąca widownią rozkwitu i ścierania się kolejnych kultur – Sumerów1), Babilończyków2), Asyryjczyków3), Akadyjczyków, a później Medów i Persów, oraz Egipt, gdzie powstało potężne państwo faraonów.

To właśnie z Mezopotamii i Egiptu przybywali zazwyczaj potężni najeźdźcy. Jeżeli jedna z potęg położonych na przeciwległych krańcach Żyznego Półksiężyca zdobywała wyraźną przewagę, odbijało się to natychmiast na położeniu mieszkańców Palestyny, stanowiącej jedyny „most lądowy” między Europą, Azją i Afryką. Tylko wtedy, gdy oba mocarstwa były jednakowo osłabione, Izraelici mogli złapać dłuższy oddech i przez jakiś czas żyć we względnym pokoju (np. w czasach Dawida i Salomona na przełomie XI i X w. przed Chr.)

Ziemia Biblii była jednocześnie terenem ścierania się wielkich kultur. Wiodły przez nią szlaki handlowe prowadzące z Europy i Anatolii oraz Mezopotamii do Arabii i Egiptu. Czyniło to z Palestyny niezwykle ważne terytorium, jakby „środek świata”, gdzie spotykali się kupcy i handlarze z różnych rejonów starożytnego świata.

W wyniku podbojów Aleksandra Macedońskiego (IV w. przed Chr.) Palestyna, pozostająca dotychczas pod wpływem Egiptu i Mezopotamii, została wciągnięta w sferę oddziaływania wywodzącej się z Grecji kultury hellenistycznej, która na wiele wieków zdominowała kraje we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Sytuacja ta nie zmieniła się, gdy cały region znalazł się pod panowaniem rzymskim.

Położenie geograficzne Palestyny sprawiło, że była zamieszkana przez wiele ludów i współistniały w niej różne języki, kultury i religie. Wzmianki o Asyryjczykach, Babilończykach i Egipcjanach4) pojawiają się na kartach Starego Testamentu bardzo często, co wskazuje na trwałe uwarunkowania międzynarodowe dziejów biblijnego Izraela. Równie często spotykamy aluzje do jego najbliższych sąsiadów: mieszkających na wschód od Jordanu i Morza Martwego Ammonitów5), Moabitów i Edomitów. Wprawdzie nigdy nie byli oni tak potężni jak mocarstwa dokonujące szybkich i bezwzględnych podbojów, lecz również odegrali znaczącą rolę w historii Izraela.


1) Sumerowie to lud nieznanego pochodzenia, który w IV tysiącleciu przed Chr. przywędrował na tereny położone między Tygrysem a Eufratem w okolicach ujścia tych rzek do Zatoki Perskiej. Mówili jedną z odmian tzw. języka aglutynacyjnego, należącego do rodziny języków indoeuropejskich i przypominającego strukturą język turecki. Przypuszcza się, że mogli przybyć z rejonu Kaukazu. Przemieszali się z lokalną ludnością, co miało wielki wpływ na rozwój cywilizacji Mezopotamii. Sumerowie byli zorganizowani w samodzielne miasta-państwa, toczące ze sobą wojny. Na czele tych miast stali królowie bądź książęta będący przedstawicielami bóstw. Wewnętrzne konflikty sprawiły, że ok. 2350 r. przed Chr. semicki władca miasta Agade (bibl. Akkad) imieniem Sargon podbił Sumer, dzięki czemu język i kultura akadyjska stopniowo wypierały język sumeryjski. Ostateczny koniec państwa sumeryjskiego nastąpił około 1750 r. przed Chr., kiedy babiloński władca Hammurabi pokonał króla Rinsina z Larsy. Cywilizacja sumeryjska (m.in. pismo obrazkowe, miasta, literatura) jest uważana za najstarszą z wielkich cywilizacji starożytnego Bliskiego Wschodu.

2) Babilończycy, podobnie jak Asyryjczycy, wyłonili się jako lud semicki w czasie migracji akadyjskiej. Pozostawali pod wpływem kultury sumeryjskiej, a ich język był rozwinięciem języka akadyjskiego. W XIX w. przed Chr. założyli starobabilońskie państwo położone w południowej części obszaru między Tygrysem a Eufratem, które przetrwało do najazdu Chetytów w XVI w. przed Chr. Odrodzenie państwa nastąpiło dopiero na przełomie VII i VI w. przed Chr., podczas rządów Nabopolassara, i jego syna Nabuchodonozora II. Władcy imperium nowobabilońskiego podjęli krwawe wyprawy do Palestyny oraz w 587 r. przed Chr. zdobyli, złupili i zburzyli Jerozolimę, uprowadzając do niewoli przywódców Judy i ludność. Kres imperium nowobabilońskiemu położyła nagła inwazja Persów pod wodzą Cyrusa. W 539 r. przed Chr. Babilonia stała się jedną z prowincji perskich. Babilończykom zawdzięcza się rozpowszechnienie pisma klinowego, które przetrwało do początków ery chrześcijańskiej.

3) Asyryjczycy byli ludem semickim, który wyłonił się w czasie migracji akadyjskiej na skutek łączenia się w naród kilku plemion. Zajmowali północną część Międzyrzecza, czyli górzysty region między rzekami Tygrys i Eufrat (dzisiejszy Irak). Ich nazwa pochodzi od Assur – stolicy państwa. Przez prawie półtora tysiąca lat zażarcie rywalizowali z Babilończykami o hegemonię w Mezopotamii i na Bliskim Wschodzie. Asyryjczycy byli chciwi i groźni, posuwając się do bezwzględnego niszczenia i deportacji ludności. Taki też okazał się w 722 r. przed Chr. los zbuntowanej przeciwko nim Samarii i Królestwa Północnego. Na skutek walk wewnętrznych oraz ataków ze strony Medów i Babilończyków, którzy w końcu zajęli jej główne miasta – Assur i Niniwę – imperium asyryjskie przestało istnieć, zaś jego terytorium przejęli najeźdźcy (schyłek VII w. przed Chr.). Wszystkie biblijne wzmianki o Asyryjczykach dotyczą państwa nowoasyryjskiego, które powstało na przełomie X i IX w. przed Chr.

4) Egipcjanie, południowi sąsiedzi biblijnego Izraela, zamieszkiwali dwa brzegi Nilu od tzw. pierwszej katarakty do regionu w pobliżu współczesnego Kairu (Górny Egipt), deltę Nilu (Dolny Egipt) oraz oazy na zachód od doliny Nilu, wybrzeże Morza Czerwonego i niektóre rejony Półwyspu Synajskiego. Położenie geograficzne zabezpieczało ich przed obcymi wpływami kulturowymi i religijnymi. Historia ich państwa sięga III tysiąclecia przed Chr. Ich dzieje były bardziej stabilne niż losy Mezopotamii i jej mieszkańców (Asyryjczyków i Babilończyków). Cywilizacja egipska pod każdym względem dominowała nad Izraelem. Od czasów Józefa aż do Mojżesza (ok. 450 lat) Izraelici przebywali w niewoli egipskiej. Egipcjanie dokonali wielu wynalazków, z których najważniejszym jest pismo. Podobnie jak w Mezopotamii umożliwiło to wejście w epokę historyczną, czyli czasy udokumentowane zapisami.

5) Ammonici to lud semicki spokrewniony z Izraelitami. Według Biblii ich protoplastą był Ben-Ammi, syn Lota, bratanka Abrahama, zrodzony ze związku ojca z własną córką. Taka genealogia ma charakter polemiczny i ma na celu zdezawuowanie sąsiadów, z którymi Izraelici pozostawali w konflikcie. Początki państwowości Ammonitów przypadają na drugą połowę II tysiąclecia przed Chr., czyli na okres, gdy Izraelici wyszli z Egiptu i osiedlili się w Kanaanie. Ammonici zamieszkiwali tereny na wschód od ujścia Jordanu do Morza Martwego (obszar dzisiejszej Jordanii). Biblijne wzmianki o Ammonitach pojawiają się w kontekście napięć i utarczek zbrojnych. Zmagał się z nimi Jefte, jeden z sędziów, który wprawdzie odniósł zwycięstwo, ale za cenę niezwykłego ślubowania kosztującego życie jego córki. Także Saul walczył z Ammonitami, lecz zwycięstwo nad nimi odniósł dopiero Dawid, oblegając Rabba, stolicę kraju. Odtąd świetność Ammonitów przygasła.