Dzieje Apostolskie stanowią most pomiędzy opisem życia i nauk Jezusa Chrystusa w czterech Ewangeliach a zapisami i poczynaniami Jego Apostołów. Dzieje Apostolskie przedstawiają, w jaki sposób Zbawiciel kontynuował kierowanie Swoim Kościołem poprzez natchnienie Ducha Świętego dla tych, którzy dzierżyli klucze kapłańskie. Duch Święty objawiał prawdę Apostołom, którzy prowadzili i nauczali Kościół. Apostołowie dokonywali cudów w imię Jezusa Chrystusa. Dzięki studiowaniu tej księgi uczniowie dowiedzą się, w jaki sposób Kościół Jezusa Chrystusa zaczął rozprzestrzeniać się z Jerozolimy „po krańce ziemi” (Dzieje Apostolskie 1:8). Studiowanie tej księgi ukaże także uczniom mądrość, jaka tkwi w podążaniu za współczesnymi prorokami i apostołami, jak też będzie natchnieniem, aby odważnie świadczyć o Jezusie Chrystusie.
Dzieje Apostolskie opowiadają o powstaniu i rozprzestrzenianiu się chrześcijaństwa, począwszy od prowincjonalnej żydowskiej stolicy, Jerozolimy, a kończąc na Rzymie, stolicy wielkiego imperium. Wydarzenia opisane w Dziejach Apostolskich obejmują okres około 30 lat (od 30 do 62 r. n.e.) i obejmują głównie posługę Piotra (zob. Dzieje Apostolskie 1–12) i Pawła (zob. Dzieje Apostolskie 13–28). Bez księgi Dziejów Apostolskich nasza wiedza o wczesnej historii Kościoła byłaby ograniczona wyłącznie do informacji zawartych w nowotestamentowych listach. Ponadto Dzieje Apostolskie stanowią wartościowe historyczne tło dla listów Pawła.
Niezwykle ważne dla wzrostu wczesnego Kościoła było nawrócenie się Pawła (Dzieje Apostolskie 9) i jego kolejne misje, wizja Piotra, związana z przyjmowaniem do Kościoła ludzi innych narodów, którzy nie nawrócili się wcześniej na judaizm (zob. Dzieje Apostolskie 10:9–16, 34–35) oraz doktryny nauczane na konferencji w Jerozolimie (Dzieje Apostolskie 15).
Według zapisu w Ew. Łukasza 24:49, Zbawiciel nauczał Apostołów, że mają rozpocząć służbę dopiero wtedy, gdy „[zostaną] przyobleczeni mocą z wysokości”. Dzieje Apostolskie opisują wylanie mocy Ducha Świętego oraz niezwykłe skutki tego wydarzenia, które zaczynają się od nawrócenia tysięcy osób w dzień Zielonych Świąt (zob. Dzieje Apostolskie 2). W całych Dziejach Apostolskich Łukasz podkreśla wpływ Ducha Świętego na osoby i kongregacje. Wyrażenie „przyobleczeni mocą z wysokości” oznacza najprawdopodobniej, że Apostołowie „otrzymali wiedzę, moc i szczególne błogosławieństwa, które zazwyczaj są przekazywane wyłącznie w Świątyni Pana” (Bruce R. McConkie, Doctrinal New Testament Commentary, 3 tomy [1965–1973], 1:859).
Najstarsza tradycja patrystyczna (por. Ireneusz, Tertulian, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Euzebiusz, Fragment Muratoriego) Łukaszowi przypisuje autorstwo Dziejów Apostolskich. Do tego samego wniosku prowadzi porównanie języka, gramatyki i słownictwa tej księgi z trzecią Ewangelią, którą – jak już wiadomo – napisał Łukasz. Ponadto pewne idee wspólne dla Dziejów Apostolskich i niektórych listów Pawła – np. uniwersalizm zbawienia, usprawiedliwienie przez wiarę, rola Ducha Świętego w życiu chrześcijanina – każą się domyślać, że autor Dziejów musiał należeć do bliskiego otoczenia Pawła. Relacje zaś o chorobach i uleczeniach z Dziejów Apostolskich, zdradzające duże obeznanie z terminologią medyczną, pozwalają utożsamiać autora Dziejów z tym, którego Paweł nazywa „Łukaszem, najmilszym lekarzem” (Kol 4,14).
Właściwości wspólne Dziejom i trzeciej Ewangelii są szczególnie widoczne w tych fragmentach Dziejów, które nie opierają się na żadnych wcześniejszych źródłach, lecz pochodzą wyłącznie od Łukasza.
Jeżeli zaś już wiadomo, że autorem Dziejów jest Łukasz, lekarz z zawodu, wierny towarzysz Pawła, to sprawa określenia daty powstania tego dzieła jest poważnie uproszczona. Świeżość, żywość opowiadania każe przypuszczać, że Łukasz nie zwłóczył zbyt długo z utrwaleniem na piśmie tego, co widział i słyszał podczas podróży misyjnych z Pawłem. Ostatni przedstawiony epizod – aresztowanie Pawła w Rzymie (28,30n) – każe umieścić datę powstania księgi w siódmej dekadzie I w. Brak jakiejkolwiek wzmianki o zburzeniu Jerozolimy i świątyni nie pozwala przesunąć tej daty poza r. 70; co więcej, księga musiała powstać chyba przed r. 67, tj. przed śmiercią Pawła, skoro Łukasz pomija ten fakt całkowitym milczeniem, a nawet chyba przed uwolnieniem Apostoła z pierwszego uwięzienia (r. 63) – bo i o tym nie ma w Dziejach żadnej wzmianki. Księga została więc zredagowana być może w latach 62-63, a miejscem jej napisania był najprawdopodobniej Rzym.
Jej tytuł – Dzieje Apostolskie – częściowo tylko odpowiada treści. O całym kolegium apostolskim – pomniejszonym o Judasza, lecz zaraz uzupełnionym w swej liczbie przez Macieja – mowa tylko w pierwszych rozdziałach. Księga przedstawia działalność głównie dwu apostołow, tj. Piotra i Pawła, opisuje względnie szczegółowo dzieje gminy jerozolimskiej, ukazując nie tylko jej piękny rozkwit, lecz także rozliczne trudności. Relacje o podróżach misyjnych Pawła są w gruncie rzeczy barwnym opisem procesu przenikania chrześcijaństwa z terytorium Palestyny do środowisk pogańskich Azji Mniejszej, Grecji i Rzymu.
Do swego opisu wydarzeń autor Dziejów czerpał materiał od naocznych świadków, których znał osobiście. Niektóre fakty referuje na podstawie własnych obserwacji. Dotyczy to zwłaszcza losów św. Pawła, którego był uczniem i towarzyszem. Dyskretnie zaznacza swój udział w jego pracach i podróżach, posługując się w opowiadaniu pierwszą osobą liczby mnogiej („my”). Korzystał też z dokumentów pisanych (np. dekret „soboru jerozolimskiego”) i prawdopodobnie z własnego dziennika podróży.
Autor zamierzał przedstawić dzieje pierwotnego Kościoła, umacniającego się coraz bardziej i rozszerzającego swoją działalność daleko poza granice Palestyny. Tym samym pokazywał również, w jaki to sposób urzeczywistniali apostołowie nakaz misyjny Jezusa. Być może, iż na charakter księgi wpłynęły również konkretne problemy niejakiego Teofila, któremu Łukasz dedykował całe dzieło, oraz chęć ukazania zgodnego współdziałania Piotra i Pawła w dziele głoszenia Dobrej Nowiny.
Jednym z rysów znamiennych tej historii początków chrześcijaństwa są tzw. summaria, czyli syntetyczne, powtarzające się co pewien czas oceny dziejów Kościoła. Niektóre z nich zdają się być pochodzenia wyłącznie Łukaszowego (np. 4,32-35), inne oparte są raczej na pewnej wcześniejszej dokumentacji (np. 2,42-47).
Wiele miejsca w Dziejach zajmują mowy, uważane zresztą za najbardziej udane fragmenty całej księgi. Każdej większej fazie historycznej odpowiada jedna mowa, każda z mów podaje sens wydarzeń, które autor przedstawił w kontekście bezpośrednim, poprzedzającym. We wszystkich można dostrzec ślady stylu Łukasza, przedstawiającego na swój sposób dane przekazu niewątpliwie znacznie wcześniejszego, o kolorycie niekiedy zdecydowanie np. semickim (mowa Szczepana).
Mimo dość fragmentarycznego charakteru Dzieje Apostolskie stanowią bardzo cenne źródło do poznania, i to względnie dokładnego, początków chrześcijaństwa. Rzetelność przekazanych przez Łukasza danych geograficznych, prawno-socjalnych i administracyjnych potwierdzana jest coraz częściej przez wyniki badań archeologicznych.
Przechowały się dwie odmiany tekstu Dziejów Apostolskich: tekst wschodni – kanoniczny – utrwalony między innymi w kodeksach: watykańskim, aleksandryjskim i synaickim, oraz tzw. zachodni, znajdujący się w kodeksie Bezy, znacznie obszerniejszy i zawierający wiele interesujących szczegółów.
Zarys
Dzieje Apostolskie 1–2 Jezus Chrystus czyni posługę pośród Swoich uczniów przez 40 dni po Zmartwychwstaniu, a następnie wstępuje do nieba. Poprzez natchnienie Apostołowie powołują Macieja, aby zajął wolne miejsce w Kworum Dwunastu Apostołów. Duch Święty zostaje zesłany w dzień Zielonych Świąt. Piotr odważnie świadczy o zmartwychwstałym Zbawicielu. Nawraca się około trzech tysięcy ludzi.
Dzieje Apostolskie 3–8 Piotr i Jan uzdrawiają mężczyznę, który był chromy od urodzenia. Piotr i Jan zostają aresztowani za nauczanie i uzdrawianie w imię Jezusa Chrystusa, a następnie zostają uwolnieni z więzienia. Apostołowie powołują siedmiu mężczyzn, aby pomagali im w ich posłudze. Jednym z nich jest Szczepan, który za składanie świadectwa przed radą żydowską zostaje skazany na śmierć. Filip naucza w Samarii.
Dzieje Apostolskie 9–12 Saul się nawraca i rozpoczyna posługę. W wizji Piotr dowiaduje się, że ewangelia powinna być głoszona wśród ludzi innych narodów. Herod Agryppa I skazuje Apostoła Jakuba (brata Jana) na śmierć i wtrąca Piotra do więzienia.
Dzieje Apostolskie 13–15 Saul i Barnaba zostają powołani jako misjonarze. Napotykają na opór Żydów, ale są przyjęci przez ludzi innych narodów. Przywódcy Kościoła spotykają się w Jerozolimie i ustalają, że nawróceni ludzie wywodzący się z innych narodów nie muszą być obrzezani (lub w dalszym ciągu przestrzegać prawa Mojżesza), gdy przystępują do Kościoła. Paweł (jak od pewnego momentu nazywany jest Saul) wyrusza w swoją drugą podróż misyjną, w której towarzyszy mu Sylas.
Dzieje Apostolskie 16–20 Paweł i Sylas umacniają różne kościoły, które zostały ustanowione wcześniej. Na Wzgórzu Marsowym (Areopag) w Atenach Paweł głosi, że jesteśmy z „rodu Bożego” (Dzieje Apostolskie 17:29). Paweł kończy swoją drugą misję, a następnie udaje się na trzecią, do Azji Mniejszej. Paweł decyduje się powrócić do Jerozolimy.
Dzieje Apostolskie 21–28 W Jerozolimie Paweł zostaje aresztowany i kontynuuje składanie świadectwa o Jezusie Chrystusie. Pan ponownie ukazuje się Pawłowi. Wielu Żydów spiskuje, aby zabić Pawła. W Cezarei Paweł składa świadectwo przed Feliksem, Festusem i Agryppą. Statek z Pawłem rozbija się w drodze do Rzymu. Paweł głosi ewangelię, będąc w areszcie domowym w Rzymie.
