„Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądać będą”
Współczesny człowiek uważa serce za najważniejszy organ w jego organizmie. Jednocześnie jest to chyba najbardziej rozpowszechniony symbol na ziemi, rozpoznawalny w prawie każdej kulturze. Niezależnie od języka stanowi podstawę wielu związków frazeologicznych.
Jego symbolikę wykorzystał także Jezus w Kazaniu na Górze. Poprzez szóste błogosławieństwo Jezus obiecuje człowiekowi przebywanie z Bogiem w czasach ostatecznych i stworzenie z nim wspólnoty. Oglądania Boga będą jednak mogli dostąpić tylko ludzie czystego serca. Oni właśnie będą błogosławieni.
W niniejszej pracy zajmiemy się poszukiwaniem właściwej interpretacji wyrażenia „czyste serce”. Najpierw ukażemy, jakie znaczenie mogło mieć serce w starożytności oraz w Starym Testamencie. Następnie pokażemy, co mógł mieć na myśli Jezus wspominając o czystym sercu oraz jak powinien rozumieć to pojęcie każdy Jego uczeń.
Pojęcie serca jest jednym z najczęściej używanych terminów antropomorficznych Starego Testamentu. Posiada wiele znaczeń(1). W naszej kulturze używanie pojęcia serca odnosi się do źródła życia, uczuć i emocji. Na tym terminie wiele języków buduje związki frazeologiczne, zatem także dzisiaj posiada on znaczenie dosłowne i symboliczne.
W języku niemieckim funkcjonują nawet dwa różne słowa na jego określenie: Herz oznacza organ, Herzen zaś używa się w odniesieniu do znaczenia symbolicznego serca. Schroer twierdzi, że rozbudowane znaczenie ponad dosłowne serca może być związane z faktem, że serce jest jednym z zaledwie kilku organów, który człowiek jest w stanie wyczuć(2).
Ważność serca podkreśla także fakt, że był to jedyny organ, który Egipcjanie pozostawiali w mumii. Uważali go bowiem za niezbędny dla ciała także w wieczności. Ponadto serce było dla nich symbolem słońca, które może także być obecne w człowieku i świadczyć o jego istocie(3). Zdaniem Arystotelesa i jego uczniów serce było tym organem, który „Nieporuszony Poruszyciel” musiał wprawić w ruch, aby w człowieku pojawiło się życie(4).
To serce decyduje o ludzkiej istocie i posiadaniu cech charakterystycznych dla gatunku ludzkiego, takich jak na przykład moralność (por. 1Krn 32, 26). Często występuje jako synonim krwi i ciała lub jest bezpośrednio zestawione z nimi (por. Ps 73,26). Występuje ono czasami także w kontekście tożsamości religijnej. Serce bowiem może być nieobrzezane (por. Pwt 10,16). Może też być synonimem nowego człowieka, który staje się sługą Boga (por. Ez 18,31). Zresztą to właśnie tam – do serca człowieka – wnika Bóg, aby poznać wiarę człowieka (por. Pwt 4,29). To ono zaświadcza o człowieku, a nie zawsze jego czyny(5). Serce stanowi zatem centrum człowieczeństwa (por. Ps 38,10).
Symbol serca w starożytności – w przeciwieństwie do dzisiejszych czasów – odnoszony był także do ludzkiej inteligencji i pamięci, czyli atrybutów, które my uznajemy za właściwe dla rozumu. Uważano, że inteligencja pochodzi z wnętrza człowieka(6). Również Biblia pokazuje, że serce należy rozumieć właśnie w ten sposób. W Księdze Powtórzonego Prawa 29,4 czytamy, że uszy są do słuchania, oczy do widzenia, ale od rozumienia już jest serce. To ono bowiem rozważa to, co trafia do człowieka z zewnątrz, dlatego Salomon prosił o serce pełne rozsądku do sądzenia (por. 1Krl 3,9). Skoro serce jest symbolem inteligencji, to jego brak musi oznaczać głupotę (por. Prz. 10,13)(7).
Rozważanie rozumowe zakłada także dialog. Dzieła, które się dokonały, wspominano i rozważano nie tylko werbalnie, ale także w sercach (por. Ps 77,6). Ludzie dialogowali również w swoich sercach sami ze sobą, np. Maryja rozważała wszystko, co działo się w jej życiu, w swoim sercu (por. Łk 2,19.51). Było to również miejsce rozmów z Bogiem, czyli modlitwy (por. 1Sm 1,13)(8). Wszystko, co człowiek przyjmował do wiadomości, trafiało do jego serca i tam było rozpatrywane.
Jest to zatem miejsce przechowywania sekretów i skarbów wiedzy(9). Poprzez serce poznawano także Boga. W tym właśnie kontekście wspomina o nim Jeremiasz i Ezechiel. Dla nich rozwój wiary Izraelitów związany jest z tym organem na podstawie dokonanego przez niego poznania. To ono jest podstawą relacji do Boga(10). Z tego powodu jest utożsamiane z czymś w rodzaju sumienia. W Psalmie 51,10 czyste serce jest równoznaczne z czystym sumieniem(11).
Zatem serce jest także źródłem woli człowieka. Zgodnie z Mt15,19 to właśnie z serca pochodzą złe myśli, zabójstwa, cudzołóstwa, czyny nierządne, kradzieże, fałszywe świadectwa i przekleństwa. Zatem nie tylko to, co dobre pochodzi z ludzkiego serca, ale także to, co złe. W Księdze Wyjścia czytamy także, że Bóg uczynił zatwardziałym serce faraona, przez co ten nie mógł dokonać dobrego czynu, co wskazuje, że determinuje ono ludzkie czyny i działania(12). Można stąd wyciągnąć wniosek, że „zatwardziałe serce” deformuje postawę człowieka zarówno życiową, jak i religijną. Człowiek o takim sercu nie potrafi być wrażliwy ani na Boga, ani na drugiego człowieka(13).
Jak widać wszystko, co w jakiś sposób dotyczyło wnętrza człowieka, utożsamiano z sercem. Również stamtąd miały pochodzić ludzkie emocje i uczucia(14). Jak czytamy w Wj 4,14, Aron miał uradować się w swoim sercu na widok Mojżesza. Strach z kolei jest utożsamiany z utratą serca (por. Pwt 1,28). Można powiedzieć, że wszystkie emocje mają swoje źródło w sercu człowieka: odwaga (por. Ps 27,3), smutek (por. Neh 2,2), zaufanie (por. Ps 28,7), złość (por. Ps 39,3)(15).
W sercu człowieka powinno zamieszkać Prawo Boże, którym powinien kierować się człowiek. Jeśli człowiek przyjmie je z miłością i będzie je realizował, otrzyma od Boga „serce nowe” (por. Ez 36,25). To właśnie prawo Boże powinno stać się determinantem ludzkiego działania i ludzkich uczuć(16).
Oprócz tego, że w sercu możemy dostrzec przejawy różnych płaszczyzn życia człowieka: intelektualnej, religijnej, wolitywnej i emocjonalnej, to jest jeszcze jeden ważny motyw serca pojawiający się Piśmie Świętym. Chodzi mianowicie o serce odnoszące się do Boga. Zgodnie z ludzkim wyobrażeniem Bóg posiada uczucia, myśli i dokonuje wyborów. Skoro w przypadku ludzi mają one swe źródło w sercu, to musi je posiadać także Bóg(17).
Zauważyliśmy, że pojęcie serca w Piśmie Świętym i kulturach starożytnych oraz kulturze semickiej posiada szeroko zarysowane znaczenie symboliczne. Jak zatem w tym kontekście odczytać szóste błogosławieństwo: „Błogosławieni czystego serca?” (Mt 5,8).
Przede wszystkim wyrażenie kaqaroi („czystego serca”) ma charakter semicki Pojawia się już w Starym Testamencie, np.: Ps 24,3-6; 51,12; Jer 24,7; Ez 36,25-27. Jednak w Septuagincie występuje tylko raz w Psalmie 24,4, gdzie jest mowa o tym, że na górę Pana wstąpi tylko człowiek czystego serca. Zazwyczaj starotestamentalne wzmianki o czystości dotyczą czystości rytualnej, tutaj zaś jest mowa o moralności.
Widać zatem, że czystość serca dotyczy nie tylko zewnętrznych czynów człowieka, ale także jego wewnętrznego nastawienia. Kiedy w Psalmie 51,12 pojawia się u psalmisty prośba o stworzenie serca czystego, chodzi mu przede wszystkim o to, aby odsunąć od niego wszelką przewrotność zamiarów i pragnień(18).
Jak już wspomnieliśmy wcześniej, to z serca właśnie pochodzą ludzkie czyny, także te złe. Czystość serca wskazuje tutaj na ludzi, w których nie ma fałszu i złych pożądliwości. Jezus zawsze krytykował faryzeuszy, dla których czyny zewnętrzne były ważniejsze niż wiara, czy nastawienie ducha. Jednak każdy dobry czyn powinien wychodzić z wnętrza człowieka. Podobnie, jeśli człowiek dopuścił się złego czynu, najpierw musiał w swoim sercu o nim pomyśleć. Jezus tutaj wskazuje, jak ważna pozostaje czystość intencji. To bowiem w sercu miłuje się i obraża Boga najbardziej(19).
Każdy, kto czyni coś wyłącznie ze względu na to, aby się podobać ludziom, traci w oczach Boga. Nagrodą za takie postępowanie może być jedynie uznanie wśród ludzi, a chrześcijanin powinien zabiegać o życie wieczne. Ono powinno być motorem jego działania. Jeśli czynimy coś ze względu na Boga, u Boga zyskamy uznanie i u Niego możemy oczekiwać nagrody(20).
Dlatego człowiek czystego serca orientuje swoje życie na Boga. Musi to czynić ciągle na nowo. Codziennie musi podejmować trud. Konieczna jest jednak tutaj świadomość własnych słabości. Możemy bowiem powtórzyć za św. Augustynem, że niespokojne jest serce człowieka, póki nie spocznie w Bogu. Dlatego człowiek czystego serca nie jest człowiekiem idealnym, ale człowiekiem, który codziennie na nowo podejmuje trud ukierunkowywania swojego życia na Boga(21).
Katechizm Kościoła Katolickiego uczy nas, że „czyste serca oznaczają tych, którzy dostosowali swój umysł i swoją wolę do Bożych wymagań świętości, zwłaszcza w trzech dziedzinach: miłości, czystości, czyli prawości płciowej, umiłowania prawdy i prawowierności w wierze”(22).
Zatem człowiek czystego serca jest przede wszystkim autentyczny. Jego czyny odpowiadają wewnętrznemu nastawieniu. W takiej osobie nie ma fałszu ani w relacjach z innymi ludźmi, ani z Bogiem. Obce jej jest także przedmiotowe patrzenie na drugiego człowieka. Dostosowanie swojego serca do wymagań świętości pozwoli człowiekowi w przyszłości oglądać Boga twarzą w twarz. Ta bliskość stanowi pełnię zbawienia(23).
Jak zauważył Jan Paweł II 19 czerwca 1999 roku podczas swojej homilii w Sandomierzu, czystość serca jest darem Boga. Tylko łaska Chrystusa jest w stanie oświecić serce człowieka blaskiem Prawdy. Czystość serca jest człowiekowi zadana. Jednak musi on o nią walczyć – szczególnie we współczesnym świecie. Musi walczyć o prawdę i szczęście. Aby to osiągnąć człowiek musi przylgnąć do Chrystusa. Zło można zwyciężyć przecież tylko Jego mocą. Już Psalmiści widzieli, że sam ludzki wysiłek nie wystarczy człowiekowi do bycia dobrym. Pomoc Boga jest konieczna (por. Ps 51,12)(24).
Aby jednak w pełni zrozumieć znaczenie pojęcia „czyste serce”, musimy wyjaśnić także, czym jest czystość. Czystość jest cnotą. Człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga. Ciało jest pierwowzorem, znakiem obrazu Stwórcy. Jednak chrześcijaninowi nie wolno redukować duchowości do tego, co niewidzialne, podobnie jak świętości do tego, co duchowe. Istotny jest całokształt działań człowieka.
Duchowa sfera człowieka wychwala Boga, a cielesna – świat materialny. Dlatego dla zachowania czystości istotne jest znalezienie równowagi pomiędzy tymi dwoma elementami. Ponieważ jednak człowiek jest obrazem Boga, musi umieć zachować czystość nie tylko w swoim sercu, ale także walczyć o czystość swojego ciała i czystość swojej miłości(25).
Miarą czystości jest miara miłości, a tylko Bóg może nas do niej uzdolnić. Gdybyśmy nie szukali miłości i nie dążyli do niej, czystość byłaby cnotą próżną. Jednak jest to zadanie, do którego wypełnienia należy dążyć każdego dnia. Każdy etap życia człowieka zakłada podejmowanie decyzji, które mają rozwijać miłość, a przez to także moralność człowieka(26).
Serce jest symbolem miłości. Tylko wtedy, kiedy będzie ono czyste, człowiek może prawdziwie i bezinteresownie pokochać. Nie chodzi tutaj wyłącznie o miłość bliźniego, ale także o miłość małżeńską. „Tylko czyste serce może w pełni kochać Boga! Tylko czyste serce może w pełni dokonać wielkiego dzieła miłości (…)! Tylko czyste serce może w pełni służyć drugiemu”(27).
Taką miłość wspiera Bóg. Czystość serca, myśli i pragnień pozwala człowiekowi przeżyć – choć w mniejszym stopniu – to, czego dozna w życiu wiecznym. Już na ziemi człowiek dzięki miłości może dostąpić zjednoczenia z Bogiem. Skoro miłość jest jednym z najpiękniejszych uczuć danych człowiekowi, jak wielka musi być ona, kiedy będziemy mogli oglądać Boga twarzą w twarz(28).
Czyste serce powinno charakteryzować każdego chrześcijanina. Nasza autentyczna postawa może przekonać ludzi niewierzących do Boga. Dzięki postępowaniu według niego świat ziemski może stawać się lepszy. Czyste serce jest warunkiem koniecznym do stworzenia na ziemi cywilizacji miłości. Walka o nią jest zadaniem przeznaczonym dla nas wszystkich, które codziennie trzeba podejmować na nowo. W naszej walce nie jesteśmy pozostawieni sami sobie. Wspiera nas łaska Boga, jednak tyko człowiek o czystym sercu jest w stanie ją przyjąć i odpowiednio wykorzystać.
Kinga Kłósek
KOŁO NAUKOWE STUDENTÓW BIBLISTYKI UNIWERSYTETU KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO WARSZAWA, 29 MAJA 2012 ROKU
1 Krawczyk R., Prawo wpisane w sercach ludzkich, w: Stary Testament a religie, red. I. S. Ledwoń, Lublin 2009, s. 197.
2 Schroer S., Staubli T., Body Symbolism in Bible, Collegeville 2001, s. 41.
3 Steward W., A Dictionary of Images and Symbols of Counselling, London 1998, s. 202-203.
4 Cirlot J. E., A Dictionary of Symbols, New York 2001, s. 141-142.
5 Dictionary of Biblical Imagery. An encyclopedic exploraion of images, sybols, motifs, metaphrs, figures of speech and literary patterns of Bible, red. L. Ryken, J. C. Wilhoit, T. Longman III, Downers Grove 1998, s. 368-369.
6 Cirlot J. E., dz. cyt., s. 141-142.
7 Schroer S., Staubli T., dz. cyt., s. 43-44.
8 Dictionary of Biblical Imagery., dz. cyt., s. 369.
9 Schroer S., Staubli T., dz. cyt., s. 44-46.
10 Shackleford J. M., God as Symbol. What our Beliefs tell us, Maryland 2005, s. 125.
11 Schroer S., Staubli T., dz. cyt., s. 46-49.
12 Dictionary of Biblical Imagery…, dz. cyt., s. 369. 13 Krawczyk R., dz, cyt., s. 197.
14 Cirlot J. E., dz. cyt. s. 142.
15 Dictionary of Biblical Imagery…, dz. cyt., s. 369. 16 Krawczyk R., dz. cyt., s. 197.
17 Dictionary of Biblical Imagery…, dz. cyt., s. 369.
18 Paciorek A., Ewangelia według świętego Mateusza. Cz. 1: Rozdziały 1-13 (Nowy Komentarz Bibijny I/1), Częstochowa 2005, s. 199-200.
19 Fernandez-Carvajal F., Życie Jezusa według Ewangelii. W drodze do Jerozolimy, Kraków 2010, s. 14-15.
20 Kiejza A., Zadania uczniów Jezusa w świetle Kazania na górze (Mt 5,7), w: Miłość wytrwa do końca. Księga pamiątkowa dla księdza profesora Stanisława Pisarka w 50. rocznicę śwęceń kapłańskich i 75.
rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2004, s. 189.
21 Podlejski Z., Błogosławieni czystego serca, w: Czas serca, w:
http://www.czasserca.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=193&Itemid=88 z dn. 6.02.2012.
22 Katechizm Kościoła Katolickiego nr 2518.
23 Paciorek A., dz. cyt., s. 200.
24 Jan Paweł II, Homilia wygłoszona w Sandomierzu dn.19.06.1999 . 25 Jan Paweł II, Homilia wygłoszona w Sandomierzu dn.19.06.1999 26 Jan Paweł II, Familiaris consortio, 34.
27 Jan Paweł II, Homilia wygłoszona w Asunción, 18.05.1988
Artykuł pochodzi z opracowania dostępnego pod adresem http://www.knsb.uksw.edu.pl/wp-content/2013/07/Biuletyn-KNSB-5-2012.pdf
