Etnografowie i antropolodzy kulturowi rozróżniają kilka typów rodzinnych spotykanych na starożytnym Bliskim Wschodzie, są to: fratriarchat, matriarchat i patriarchat.
We fratriarchacie władza jest sprawowana przez najstarszego brata, który ją przekazuje jako dziedzictwo z brata na brata. Natrafiono na wskazówki co do takiej formy socjalnej u Hetytów i Hurrytów w Asyrii i Elamie. Zdawało się też, że są tego jakieś ślady w Starym Testamencie: np. instytucja lewiratu, o której będzie mowa w rozdziale poświęconym małżeństwu, inicjatywa synów Jakuba dla pomszczenia zniewagi wyrządzonej jego siostrze Dinie (Rdz 34), rola Labana przy zawieraniu małżeństwa przez jego siostrę Rebekę (Rdz 24, zwł. w. 29nn). Żaden z tych przykładów nie wydaje się jednak przekonujący – można się co najwyżej zgodzić hipotetycznie, że w lewiracie i pewnych wątkach historii Rebeki możliwy jest wpływ zwyczajów Asyryjczyków i Hurrytów, u których istnienie pierwotnego fratriarchatu jest rzeczą stwierdzoną.
Matriarchat jest formą rodziny bardziej rozpowszechnioną w społeczeństwach pierwotnych. Jego cechą charakterystyczną nie jest to, że władza jest sprawowana przez matkę, bo to jest rzadkie, lecz że przez matkę wyznaczane jest pokrewieństwo. Dziecko należy do rodziny i do grupy społecznej swej matki, a nie jest ono krewnym ludzi związanych z jego ojcem, zaś prawa dziedziczenia są wyznaczane przez pochodzenie od matki. Według szkoły etnograficznej Graebnera i Schmidta matriarchat jest związany z cywilizacją niewielkiej uprawy, podczas gdy patriarchat cechuje cywilizację pasterską (por. to samo rozróżnienie – nie do końca słuszne – dla świąt Paschy i Przaśników).
Idąc za Robertsonem Smithem wielu uczonych sądziło, że ustrój matriarchalny był najstarszą formą rodziny u Semitów. Jeśli chodzi o Izrael, to jego śladów szuka się w pewnych zwyczajach Pierwszego Testamentu. W Rdz 20,12 Abraham jest usprawiedliwiony z tego, że przedstawił Sarę jako swoją siostrę, gdyż była ona w rzeczywistości jego siostrą przyrodnią, którą on poślubił (z innej matki). Podobnie w 2Sm 13,13 dowiadujemy się, że Amnon i Tamara mogli się poślubić: byli oni dziećmi Dawida, ale nie z tej samej matki. Małżeństwo z siostrą przyrodnią, tak ze strony ojca jak ze strony matki, jest zabronione przez prawo (Kpł 18,9; 20,17; Pwt 27,22; por. Ez 22,11), ale powyższe dwa przykłady pokazują, że nie zawsze tak było – wyciąga się stąd wniosek, że pierwotnie pokrewieństwo wyznaczało pochodzenie od matki. Podkreśla się również, że imię nowonarodzonego dziecka jest zwyczajnie wybierane przez matkę i że dwaj synowie Józefa, urodzeni z kobiet egipskich, zostały uznane za dzieci Izraela dopiero po ich adoptowaniu przez Jakuba (Rdz 48,5).
Te argumenty są niewystarczające: tekst opowiadający o synach Józefa nie ma znaczenia, które mu się przypisuje, jak to widać z wiersza następnego Rdz 48,6. Teksty o Sarze i Tamarze dowodzą jedynie, że małżeństwo z siostrą przyrodnią jeszcze nie było zabronione; i nie zawsze matka wybierała imię dla swego dziecka (Rdz 16,15; 17,19; 38,29-30). Chciano również dostrzec w Biblii, szczególnie w małżeństwie Samsona w Timnie (Sdz 14), pewien niezwykły typ związku, gdzie kobieta nie opuszczała swego klanu, lecz wprowadzała do niego swego męża: to by była pozostałość matriarchatu. Także ta kwestia zostanie rozważona przy okazji małżeństwa.
W każdym razie, jakkolwiek by było w prehistorii Izraela, dla której poznania brak zasadniczo źródeł, rodzina izraelska jest wyraźnie patriarchalna i to od najstarszych dokumentów. Terminem właściwym na jej określenie jest „dom ojcowski”, hebr. bet-aw, genealogie są zawsze podawane według linii ojcowskiej i kobiety nie są w nich wymieniane poza wyjątkami, najbliższym krewnym jest wuj ze strony ojca, por. Kpł 25,49. W zwyczajnej formie małżeństwa izraelskiego mąż jest „panem”, hebr. ba‘al, swojej żony. Ojciec sprawuje nad swoimi dziećmi, jak również nad synami żonatymi, jeśli żyją razem z nim, i nad ich żonami, władzę (np. Juda wybiera żonę dla syna Rdz 38,6), która w starożytności była władzą życia i śmierci: Juda skazuje swoją synową Tamarę (hebr. tamar – „palma”) na śmierć za grzech nierządu (Rdz 38,24).
Na czele każdej rodziny stał ojciec, którego władzy podlegali jej członkowie. Jego rola w rodzinie była na tyle doniosła, że w rodowodach wymieniano tylko imię ojca. Miał obowiązek opieki nad całym domem, któremu zapewniał dostatek materialny, ale też rozwój duchowy i moralny jego mieszkańców. Dbał o liczne potomstwo i w tym celu starał się czasem o kilka żon i konkubin. W momencie, gdy małżonka była bezpłodna lub przestała już rodzić, zadaniem mężczyzny było znalezienie kolejnej.
Dwa modele patriarchatu izraelskiego
W dziejach ludzkości opisanych w Pierwszym Testamencie możemy odnaleźć dwa modele życia rodzinnego. Pierwsza forma bardziej pierwotna, charakterystyczna dla okresu nomadycznego, jest modelem przypominającym strukturę mini państwa, gdzie głową pod względem ekonomicznym, prawnym, cywilnym i międzynarodowym jest ojciec. Jest to typ silnego patriarchatu. Drugi model wynika ze zmiany sposobu życia Izraela, wyłania się w okresie, gdy naród zmienia tryb życia z koczowniczego na miejski osiadły. Pojawiają się instytucje, państwo, sędziowie, król. Władza ojcowska zostaje osłabiona.
W pierwszym modelu rodzinnym ojciec decyduje o wszystkich sprawach rodziny. Jest on na pierwszym miejscu w rodzinie, stoi na straży jej jedności, jest panem życia i śmierci. Jeżeli chodzi o sprawy religijne jest kapłanem odpowiedzialnym za duchowość i kult wobec Boga, co jest ukazane np. w Księdze Hioba: „Kiedy dobiegły końca dni ucztowania, Hiob wezwał ich, aby dokonać obrzędu oczyszczenia”. Pozycja ojca jako głowy rodziny jest bardzo mocna. Ogół rozproszonych rodzin podtrzymuje ze sobą więzi i stanowi ród podporządkowany jednemu przywódcy.
W Księdze Liczb jest opisane jak na polecenie JHWH Mojżesz dokonuje wykazu miszpechot, tj, „domów ojcowskich”. Dziedziczono zasadniczo po linii męskiej, co krzywdziło wdowy. Z czasem jednak w starotestamentalnej strukturze rodzinnej zachodzą pewne zmiany, które są związane ze zmianą trybu życia. Gdy Izrael osiada w Kanaanie i kształtuje się w protonaród, struktura i władza patriarchalna zaczyna ustępować większym strukturom społecznym. Co prawda, nienaruszony zostaje schemat „ojcowskiego domu lub namiotu”, który przechodzi z ojca na syna na drodze pierworództwa. Jednak rola patriarchy zostaje osłabiona przez instytucje miastowe i narodowe. Pierwszy etap dominuje w niektórych tekstach Pięcioksięgu. Drugi charakteryzuje kolejne księgi historyczne, opisujące czasy monarchii izraelskiej i sytuację po niewoli.
Ewolucja zwyczajów rodzinnych
Mocna konstytucja rodziny była dziedzictwem po organizacji szczepowej. Przejście do życia osiadłego i przede wszystkim rozwój życia miejskiego doprowadziły do transformacji społecznych, które dotknęły również zwyczajów rodzinnych. Rodzina przestała być samowystarczalna, ponieważ wzrosły wymagania dobrobytu materialnego, a rozwój rzemiosła doprowadził do specjalizacji zawodów.
Jest prawdopodobne, że zawody przekazywano z ojca na syna i kapłaństwo, którego sprawowanie było zarezerwowane dla rodzin z pokolenia Lewiego, nie jest niczym innym jak przypadkiem szczególnym tej właśnie praktyki. Wydaje się, że pewne osady były zamieszkiwane przez rzemieślników obrabiających drewno czy żelazo (1Krn 4,14; por. Ne 11,35), inne przez producentów bisioru (1Krn 4,21), jeszcze inne przez garncarzy (1Krn 4,23). Te korporacje rzemieślnicze są kierowane przez jakiegoś „ojca” i nazywają się miszpechot, co znaczy, że ich członkowie są powiązani przez pokrewieństwo lub przynajmniej, że się organizują na wzór rodziny.
Nie ma już, albo jest coraz mniej, wielkich rodzin patriarchalnych, które skupiały kilka pokoleń wokół jednego dziadka. Warunki mieszkaniowe w miastach powodują zacieśnienie liczby członków rodziny zamieszkujących pod jednym dachem: domy, jakie zostają odkryte przez wykopaliska z epoki żelaza, są przeważnie małe. Teraz z ojcem mieszkają pod jednym dachem już tylko jego dzieci niezamężne. Kiedy syn się żeni i zakłada nową rodzinę, mówi się, że „buduje on dom” (Ne 7,4). Prolog Księgi Hioba, chociaż jest wystylizowany na historię patriarchalną, zdradza swą późną epokę, przedstawiając synów Hioba jak odprawiają święta po kolei w domach każdego z braci (Hi 1,4.13.18). Amnon i Absalom mają własne domy, różne od pałacu, w którym rezyduje ich ojciec Dawid i ich niezamężna siostra Tamara (2Sm 13,7.8.20).
Jeśli niewolnicy wciąż należą do rodziny, to są oni nieliczni i pojawia się nowa grupa społeczna robotników najemnych. I są już nie tylko grupy rodzinne, w których słudzy żyli w jednym domu z ich panem, ale pojawia się król i jego poddani, pracodawcy i robotnicy, bogaci i biedni. To jest transformacja, która się zakończyła, zarówno w Izraelu jak i w Judzie, ok. VII w. przed naszą erą.
Władza głowy rodziny już nie jest nieograniczona. Ojciec nie może już skazać syna na śmierć, nawet jeśli chodzi o przestępstwa dzieci przeciw ojcu i matce; sąd należy do starszyzny miasta (Pwt 21,18-21). Już za Dawida można się było odwołać do króla od wyroku ferowanego przez klan przeciw jednemu z jego członków (2Sm 14,4-11). Poczucie solidarności ulega osłabieniu i jednostka powoli się wyzwala z grupy rodzinnej.
Zasada odpowiedzialności osobistej (a nie zbiorowej, jak kiedyś) jest sformułowana w Pwt 24,16, potem zaaplikowana została w 2Krl 14,6, a potwierdzona przez Jeremiasza (Jr 31,29-30) i rozwinięta przez Ezechiela (Ez 14,12-20; 18,10-20). Również obowiązek wspierania się między krewnymi zostaje zaniedbany i prorocy muszą występować w obronie wdów i sierot (Iz 1,17; Jr 7,6; 22,3). Zobowiązanie lewiratu nie wydaje się już tak wiążące jak w historii Judy i Tamary (Rdz 38) i przepis Pwt 25,5-10 dopuszcza uchylenie się od niego. Wykonanie prawa zemsty zostaje ograniczone przez państwowy wymiar sprawiedliwości i przez instytucję miast ucieczki (Lb 35,9-29; Pwt 19,1-13).
Marcin Majewski
fragm. Małżeństwo i rodzina w Biblii, https://upjp2.academia.edu/MarcinMajewski
