Przedizraelscy mieszkańcy Palestyny
Położenie geograficzne Palestyny sprawiło, że przybywały do niej ludy z różnych stron świata. Najstarsze zachowane ślady migracji pochodzą z epoki wczesnego brązu (3200-2900 r. przed Chr.), kiedy to na teren Palestyny przybyli mieszkańcy Mezopotamii i Egiptu.
Około 3000 r. przed Chr. z północy przywędrowali do Palestyny Kananejczycy, asymilując się z lokalną ludnością i pokojowo narzucając jej swoją kulturę. Wraz z napływem i osiedlaniem się przybyszów nastąpił żywiołowy rozwój miast, zarówno istniejących, jak i nowych, m.in. Aj, Megiddo, Aradu, Jerycha czy Bet Szean. Nasilenie procesu urbanizacji przypada na okres 2900-2200 r. przed Chr. Ponieważ nie było jednego prężnego organizmu państwowego, miasta-państwa musiały mieć duży stopień samowystarczalności i autonomii. Obok ufortyfikowanych osiedli koczowali nomadzi lub półnomadzi. Dość jednorodny i nieprzerwany rozwój kultury materialnej sugeruje, że w kraju na ogół panował spokój.
W trzeciej fazie wczesnego brązu (lata 2700-2200 przed Chr.) na terenie Palestyny pojawiła się nowa ludność, która przybyła prawdopodobnie z południowo-wschodniej Anatolii i z rejonu Kaukazu. Nie wiadomo jednak, czy zasymilowała się z ludnością kananejską, co się przyczyniło do powiększenia zróżnicowania etnicznego, czy też wycofała się z powrotem na północ.
Burzliwy w dziejach Palestyny był okres średniego brązu (lata 2200-1550 przed Chr.). W jego pierwszej fazie (lata 2200-2000) większość miast kananejskich przeżyła wrogie najazdy, których wynikiem były zniszczenia i przerwy w osadnictwie. Dopiero po jakimś czasie miasta zostały na powrót zasiedlone przez nową ludność napływową. Kolejne fale migracji, jakie wówczas miały miejsce, były częścią ogromnego procesu przemieszczania się ludów obejmującego cały obszar Żyznego Półksiężyca. Część uczonych sądzi, że była to migracja ludów semickich, inni są zdania, że najeźdźcy nie byli Semitami.
Z początkiem drugiej fazy średniego brązu (lata 2000-1750) ogarnęła Kanaan wielka inwazja Amorytów, pod wieloma względami podobna do tej, jaka dokonała się około tysiąca lat wcześniej, kiedy napływali Kananejczycy. Napływ Amorytów okazał się zjawiskiem brzemiennym w skutki. Zajęli oni obszar rozciągający się od Ras Szamra w Syrii po Półwysep Synajski. Pozostawali nieprzerwanie na terenie Syro-Palestyny do ok. 1200 r. przed Chr. Czasy świetności Amorytów przypadły na początek drugiej połowy II tys. przed Chr., kiedy to na terenie Syrii istniało silne królestwo Amurru ze stolicą w Kadesz nad Orontesem. Kres jego istnieniu położyły najazdy Chetytów oraz inwazja tzw. Ludów Morza ok. 1200 r.
Według tradycji utrwalonych w Piśmie Świętym i potwierdzonych przez archeologię Kananejczycy i Amoryci stanowili tylko część zróżnicowanej mozaiki mieszkańców ziemi Kanaan przed osiedleniem się w niej Izraelitów. Lista przedizraelskich mieszkańców Kanaanu bywa dłuższa, lecz najczęściej obejmuje siedem ludów: Kananejczyków, Chetytów, Amorytów, Peryzytów, Chiwwitów, Jebusytów i Girgaszytów.
Od patriarchów do zjednoczonej monarchii
Biblijne dzieje Izraela obejmują epokę od patriarchów Abrahama, Izaaka i Jakuba, protoplastów narodu wybrania, których życie przypadło na XIX/XVIII stulecie przed Chr., do zagłady Jerozolimy i utraty państwowości żydowskiej w 70 r. po Chr.
Lata 1850-1650 przed Chr. są nazywane okresem patriarchów. W tym czasie Abraham opuścił Mezopotamię i na polecenie Boga udał się do kraju od dawna zamieszkanego przez Kananejczyków i Amorytów. Około stu lat później Józef, jego prawnuk (jeden z dwunastu synów Jakuba), znalazł się w Egipcie, gdzie zrobił wielką karierę. Podczas głodu panującego w Kanaanie sprowadził braci i ojca i osiedlił ich w ziemi Goszen. Patriarchów łączyły więzy krwi oraz wiara, że istnieje tylko jeden Bóg, który na zawsze związał się z nimi i ich potomstwem przez Przymierze i obietnice. Od początku natura i rola Izraela realizowały się na dwóch poziomach – etnicznym i religijnym.
Czasy od patriarchów do wyzwolenia, któremu przewodził Mojżesz, to okres niewoli egipskiej (ok. 1650-1250 r. przed Chr.). Egipcjanie, początkowo przychylni, zaczęli z czasem widzieć w rozrastającym się narodzie izraelskim wielkie zagrożenie i powzięli kroki, aby temu przeciwdziałać. Położenie Izraelitów pogorszyło się. Wyjście narodu wybranego z Egiptu, które nastąpiło ok. 1270-1250 r. przed Chr., było najważniejszym wydarzeniem w jego starotestamentowych dziejach.
Podczas czterdziestoletniej wędrówki przez pustynię do Kanaanu (Ziemi Obiecanej) gromada niewolników przeobraziła się w świadomy swojej tożsamości naród. Decydujące znaczenie w procesie kształtowania się nowej samoświadomości miało objawienie się Boga na Synaju. Izraelici pod wodzą Jozuego rozpoczęli penetrację i stopniowe przejmowanie Kanaanu. Musieli przy tym rywalizować z Kananejczykami, Amorytami i innymi ludami oraz napływającymi od strony Morza Sródziemnego Filistynami. Koegzystencja okazała się bardzo trudna. Obfitowała w liczne napięcia, konflikty, starcia zbrojne i otwarte wojny. Wobec nieustannych zagrożeń naród konsolidował się pod kierunkiem charyzmatycznych przywódców nazwanych sędziami. Okres sędziów trwał od około 1200 do 1025 r. przed Chr. Ostatnim sędzią Izraela był Samuel, który namaścił króla – Saula. Terytorium, którym zarządzał pierwszy król, obejmowało górskie rejony Kanaanu. Panowanie Saula trwało około 20 lat i było naznaczone ciągłymi zmaganiami z Filistynami. W końcu Saul i jego trzej synowie zginęli z ich rąk.
Jeszcze za rządów Saula Samuel namaścił nowego władcę – Dawida, pasterza z Betlejem, który po śmierci Saula natychmiast stanął na czele narodu, podjął konfrontację z Filistynami i wygrał ją. Pokonał też Kananejczyków oraz sąsiednich władców. Rozszerzył i utrwalił granice swego państwa, zaś z zajętej podstępem Jerozolimy uczynił jego stolicę (ok. 1000-970). Zapoczątkował zakrojone na szeroką skalę przedsięwzięcia budowlane. Urzeczywistnił je jego syn, Salomon (ok. 970-930), który zbudował pałac królewski i świątynię w Jerozolimie oraz zadbał o centralizację kultu religijnego. Rozpoczął się okres Pierwszej Świątyni, która istniała do niewoli babilońskiej. Wkrótce po śmierci Salomona nasiliły się wołania o zmianę polityki wewnętrznej, ale Roboam, syn Salomona, zignorował je. W rezultacie silnego sprzeciwu ludu nastąpił podział polityczny kraju, za którym poszła schizma religijna. Lata rządów Dawida i Salomona są nazywane okresem zjednoczonej monarchii (ok. 1000-930 r. przed Chr.), zaś obaj władcy stali się symbolami pomyślności i dostatku czasów „złotego wieku” Izraela.
Od podziału monarchii do wygnania babilońskiego
Po śmierci Salomona państwo rozpadło się na dwie części. W południowej, ze stolicą w Jerozolimie, rządzili nieprzerwanie władcy z dynastii Dawidowej. W północnej, której stolicą stała się ok. 880 r. Samaria, władcy i dynastie zmieniały się na skutek częstych przewrotów pałacowych. Część południowa, obejmująca terytoria pokoleń Judy i Beniamina, jest nazywana Królestwem Judzkim. Część północna nosi nazwę Królestwa Izraela, zaś w jej skład wchodziły terytoria dziesięciu pokoleń, które zerwały łączność z Jerozolimą.
Podzielona monarchia istniała do 722 r. przed Chr., kiedy państwo północne padło pod ciosami Asyryjczyków. W ciągu nieco ponad 200 lat jej istnienia w Jerozolimie rządziło 13 królów (w tym jedna kobieta – Atalia), zaś w Samarii 19, z których kilku stało się ofiarami spisków, a ich miejsce zajęli zamachowcy. Najazd Asyryjczyków przyniósł klęskę Samarii, zniszczenie prawie wszystkich miast Królestwa Północnego i deportację ludności izraelskiej do Asyrii. Na terytorium Izraela sprowadzono pogańskich osadników, którzy po wymieszaniu się z resztkami lokalnej ludności dali początek istniejącym do dzisiaj Samarytanom.
Po zagładzie Samarii przetrwało tylko Państwo Południowe (lata 722-587 przed Chr.). Początkowo skutecznie opierało się presji Asyryjczyków, a gdy ich potęga osłabła, stało się łakomym kąskiem dla Egipcjan i Babilończyków. Ci ostatni w 597 r. po raz pierwszy najechali i złupili Jerozolimę, deportując do Mezopotamii elitę duchowo-intelektualną narodu. Dziesięć lat później (587 r. przed Chr.), w odpowiedzi na bunt ustanowionego przez siebie króla Sedecjasza, Babilończycy ponownie najechali kraj, zburzyli Miasto święte i świątynię, położyli kres dynastii Dawidowej, wysiedlili ludność, uprowadzili ją i unieśli ogromne łupy.
Rozpoczęło się wygnanie babilońskie (lata 587-539 przed Chr. ), które stanowiło istotny przełom w dziejach starożytnego Izraela. Utrata państwowości i uprowadzenie do obcej ziemi położyły kres wielu tradycyjnym formom życia religijnego lub mocno zachwiały nimi. Wprawdzie na obszarze splądrowanego Państwa Południowego pozostało niewielu mieszkańców, ale byli to ludzie biedni i niewykształceni, niezdolni do zachowania i rozwijania tożsamości narodowej i religijnej. Po raz pierwszy zaistniało zjawisko diaspory, czyli życia w rozproszeniu. Punkt ciężkości życia duchowego i intelektualnego przeniósł się do Babilonii. Drugą siedzibą diaspory stał się Egipt, dokąd zbiegła część mieszkańców Jerozolimy i jej okolic na krótko przed najazdem Babilończyków, a także w pierwszych latach niewoli. Diaspora stała się odtąd integralnym składnikiem życia Izraelitów. W sytuacji wygnania babilońskiego dokonano zapisów świętej Tradycji, zaś opracowane wtedy teksty dały początek Pismu świętemu.
Od powrotu z wygnania do okresu rzymskiego
W połowie VI w. przed Chr. potęga Babilończyków załamała się. Wkrótce ich miejsce zajęli Persowie. W 539 r. przed Chr. władca perski Cyrus wydał dekret zezwalający Izraelitom na powrót do ojczyzny. Część wygnańców wróciła z entuzjazmem do Jerozolimy i przystąpiła do odbudowy miasta i świątyni. Wielu innych pozostało, gdyż przywykli do życia na obczyźnie, gdzie niejednokrotnie wiodło im się lepiej niż w ziemi ojców. Odbudowanie świątyni (515 r.) rozpoczęło tzw. okres Drugiej Świątyni. Głównym ośrodkiem odradzania się życia religijnego i politycznego stała się Jerozolima i przyległa do niej Judea.
Kształt religijności zwanej judaizmem (religią żydowską) określili zwłaszcza dwaj wielcy reformatorzy, Ezdrasz i Nehemiasz, działający w drugiej połowie V w. przed Chr. Pierwszy podjął reformy religijne zakrojone na szeroką skalę, drugi zajął się konsolidacją polityczną rodaków.
Swobodne poczynania obydwu były możliwe, gdyż hegemonia perska miała charakter bardziej pokojowej infiltracji i penetracji aniżeli przymusowych deportacji czy podboju militarnego. Narody i ludy Bliskiego Wschodu umęczone brutalnością i bezwzględnym wyzyskiem ze strony Asyryjczyków i Babilończyków z ulgą przyjęły tę zmianę.
Po zwycięstwie Aleksandra Macedońskiego w bitwie pod Issos (333 r.) większość ziem zarządzanych przez Persów przeszła w posiadanie Greków. Tuż po przedwczesnej śmierci Aleksandra (323 r.) jego imperium rozpadło się na trzy części. W Macedonii rządziła dynastia Antygonidów, w nowo założonej w Egipcie Aleksandrii władzę sprawowali Ptolomeusze, natomiast w syryjskim mieście Antiochia królowała dynastia Seleucydów. Apogeum ich potęgi przypadło na rządy znienawidzonego Antiocha IV Epifanesa (Objawiciela), którego Żydzi nazywali Epimanes, czyli „Szalony” (lata 157-163 przed Chr.). Po wielu posunięciach antyżydowskich, z których najboleśniejszym było zbeszczeszczenie świątyni jerozolimskiej, wybuchł bunt zbrojny (167 r. przed Chr.) nazwany powstaniem Machabeuszy. Sukcesem wystąpienia Machabeuszy było ponowne wyświęcenie Świątyni w 165 r. i przywrócenie w niej właściwego kultu. Wydarzenie to upamiętnia żydowskie święto Chanuka.
Okres rzymski
Choć powstanie Machabeuszy spowodowało przywrócenie kultu, nie zmieniło sytuacji politycznej Palestyny, która pozostawała pod dominacją dynastii syryjskich Seleucydów. Dynastia hasmonejska, która bezpośrednio rządziła krajem, była osłabiana wewnętrzną rywalizacją o władzę. Konflikt między członkami dynastii sprowadził w 63 r. przed Chr. interwencję rzymskiego wodza Pompejusza, który poparł Hirkana II, jednego z pretendentów do tronu. Od tego momentu Palestyna znalazła się pod dominacją Rzymu. Po zajęciu Jerozolimy przez Pompejusza Hirkan nadal utrzymywał się przy władzy, ale był już tylko wykonawcą woli Antypatra I, zjudaizowanego Idumejczyka. Był to faktyczny kres dynastii hasmonejskiej.
Antypater II, syn Antypatra I, rządził w Jerozolimie z przyzwolenia Juliusza Cezara, który nadał mu tytuł epitrophos (prokurator). Z kolei Herod, syn Antypatra, został w 34 r. przed Chr. królem Judei dzięki poparciu Marka Antoniusza. Przejąwszy władzę, pozabijał wszystkich członków rodziny hasmonejskiej. Świadomy, że Judejczycy nie darzą go sympatią, chciał się im przypodobać i podjął wiele przedsięwzięć budowlanych. Największym była odbudowa Świątyni jerozolimskiej, a ponadto powiększenie miasta Samaria (Sebaste), założenie Cezarei Nadmorskiej, zbudowanie zimowego pałacu w Jerychu oraz kilku twierdz wokół Jerozolimy (Masada, Macheront, Herodium i inne). Herod zmarł ok. 4 r. przed Chr.
Królestwo Heroda zostało podzielone między jego synów. Najstarszy, Archelaus, obdarzony tytułem etnarchy, sprawował rządy w Judei, Samarii i Idumei. Niezadowoleni z niego Rzymianie złożyli go z tronu i deportowali (6 r. po Chr.). Jego miejsce zajęli prokuratorzy, z których najsłynniejszym był Poncjusz Piłat (lata 26-36 po Chr.). Młodszy brat Archelausa, Herold Antypas (zm. 39 r. po Chr.), po otrzymaniu tytułu tetrarchy rządził w Galilei i Perei. Ewangelie podają, że Herold Antypas odegrał istotną rolę w procesie i skazaniu na śmierć Jezusa. Trzeci syn Heroda, Filip, zrodzony z Kleopatry (zm. 34 r. po Chr.), też otrzymał tytuł tetrarchy i rejon na wschód od Jeziora Galilejskiego. Jego imię upamiętnia Cezarea Filipowa położona w pobliżu źródeł Jordanu.
Za rządów tetrarchów Heroda Antypasa i Filipa na dworze cesarskim w Rzymie wychowywał się Herod Agryppa I, wnuk Heroda Wielkiego, zrodzony z jego syna Arystobula. Urodził się ok. 10 r. przed Chr. i na krótko przed śmiercią dziadka został wysłany do Rzymu. Wychowywany w rodzinie cesarskiej stał się bliskim przyjacielem Kaliguli (37-41 r. po Chr.), który po dojściu do władzy podarował mu tereny zarządzane niegdyś przez Filipa, a także ziemie Heroda Antypasa, który popadł w niełaskę i został deportowany do Galii.
Wszystkie przywileje Agryppy I potwierdził Klaudiusz (41-54 po Chr.), następca Kaliguli, dodając mu Judeę i Samarię oraz tytuł konsula. Agryppa zarządzał więc terytorium (lata 41-44) zbliżonym rozmiarami do królestwa Heroda Wielkiego. Kilkakrotnie wzmiankowany w Dziejach Apostolskich, był prześladowcą pierwszych chrześcijan odpowiedzialnym za ścięcie Jakuba i uwięzienie Piotra . Po jego nagłej śmierci władzę przejął syn Agryppa II. Lojalny wobec Rzymian przeżył wybuch pierwszego powstania żydowskiego w 66 r. Udzieliwszy poparcia Tytusowi, zdobywcy Jerozolimy, po upadku powstania przeniósł się do Rzymu, gdzie zmarł ok. 93 r. Klęska powstania przeciw Rzymianom w 70 r. (w 73 r. upadł ostatni punkt oporu – twierdza Masada) wyznacza koniec dziejów biblijnego Izraela.
